Bão Nhiệt Đới Là Gì? Nguyên Nhân Và Cách Nó Hoạt Động

Mỗi năm Biển Đông và vùng biển Tây Thái Bình Dương lại chứng kiến sự ra đời của những cơn bão nhiệt đới. Với sức gió có thể xé toạc mọi thứ và lượng mưa đủ để gây lụt lội trên diện rộng, việc hiểu rõ bão nhiệt đới là gì không còn là kiến thức chuyên môn mà là nhu cầu sống còn của cộng đồng ven biển. Bài viết này sẽ giúp bạn giải mã toàn bộ quá trình hình thành, phát triển và sức tàn phá khủng khiếp của hiện tượng thiên nhiên đáng sợ này.

Bão nhiệt đới là gì?

Bão nhiệt đới là tên gọi chung cho một xoáy thuận nhiệt đới có sức gió mạnh. Cụ thể, đây là một hệ thống thời tiết quy mô lớn, hình thành trên vùng biển nóng nhiệt đới hoặc cận nhiệt đới và được cung cấp năng lượng chủ yếu từ quá trình ngưng tụ hơi nước. Một cơn bão nhiệt đới hoàn chỉnh có cấu trúc đặc trưng gồm:

• Mắt bão: Vùng tương đối lặng gió, quang mây ở chính tâm, có đường kính từ 30 – 60km.
• Thành mắt bão: Vành đai mây dông, gió xoáy dữ dội nhất bao quanh mắt bão, nơi tập trung phần lớn sức mạnh hủy diệt.
• Các dải mưa giông: Những dải mây xoắn ốc chứa mưa lớn và gió giật mạnh, tỏa ra từ trung tâm.

Tùy theo sức gió duy trì liên tục trong 10 phút, bão nhiệt đới được phân loại thành các cấp độ từ thấp đến cao: Áp thấp nhiệt đới -> Bão nhiệt đới -> Bão mạnh -> Bão rất mạnh -> Siêu bão.

Bão nhiệt đới là thuật ngữ miêu tả một xoáy thuận nhiệt đới có sức gió mạnh

Nguyên nhân hình thành bão nhiệt đới

Bão nhiệt đới không tự nhiên sinh ra, nó là sản phẩm của một chuỗi tương tác hoàn hảo giữa đại dương và khí quyển. Nguyên nhân cốt lõi bắt nguồn từ sự giải phóng nhiệt ẩn cực lớn.

• Năng lượng nhiệt từ đại dương: Mặt trời làm nóng bề mặt đại dương (trên 26.5°C), khiến nước bốc hơi mạnh, cung cấp một lượng khổng lồ hơi nước vào khí quyển.
• Nhiệt ẩn ngưng tụ: Khi khối không khí nóng ẩm này bốc lên cao và gặp lạnh, hơi nước ngưng tụ thành nước. Đồng thời giải phóng một lượng nhiệt khổng lồ, gọi là nhiệt ẩn vào không khí xung quanh.
• Tạo vòng tuần hoàn: Lượng nhiệt này lại làm nóng không khí, khiến nó tiếp tục bốc lên nhanh và mạnh hơn, tạo ra một vùng áp suất thấp sâu ở bề mặt. Không khí xung quanh tràn vào để lấp đầy khoảng trống, nhưng bị lệch hướng bởi lực Coriolis do Trái Đất tự quay, tạo thành một hệ thống xoáy thuận khổng lồ.
• Sự hình thành áp suất thấp: Hệ thống xoáy này tiếp tục hút hơi nước từ biển lên, quá trình ngưng tụ lại giải phóng nhiệt. Không khí bốc lên tạo ra một vùng áp thấp khổng lồ ở trung tâm, hút thêm không khí từ xung quanh vào. Cứ thế nó tự nuôi sống và mạnh lên cho đến khi gặp điều kiện bất lợi như đi vào đất liền hoặc vùng nước lạnh.

Đại dương nóng lên là nguyên nhân hình thành bão nhiệt đới

Điều kiện hình thành bão nhiệt đới

Để một cơn bão nhiệt đới có thể hình thành và phát triển thì cần hội tụ đồng thời 5 điều kiện bắt buộc như sau:

• Nhiệt độ nước biển ấm: Ít nhất từ 26.5°C trở lên, ở độ sâu khoảng 50 mét và đây là nguồn cung cấp hơi nước chính.
• Bầu khí quyển phải ẩm từ thấp lên cao: Độ ẩm cao tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của các đám mây giông và duy trì chu trình ngưng tụ giải phóng nhiệt.
• Lực Coriolis đủ mạnh: Lực này tạo hiệu ứng xoáy cần thiết. Đó là lý do bão không thể hình thành ngay trên xích đạo (nơi lực Coriolis gần bằng 0), mà thường từ vĩ độ 5° trở lên.
• Độ đứt gió thẳng đứng thấp: Sự chênh lệch tốc độ và hướng gió theo chiều thẳng đứng phải nhỏ. Nếu gió trên cao thổi mạnh, nó sẽ “thổi bay” cấu trúc đang hình thành của bão, ngăn cản nó phát triển theo chiều dọc.
• Sự bất ổn khí quyển: Cần một hệ thống thời tiết có sẵn để kích hoạt, như một vùng áp thấp trên biển, một dải hội tụ nhiệt đới (ITCZ) hoặc một sóng đông.

Thời gian hình thành bão nhiệt đới

Bão nhiệt đới có tính mùa rõ rệt, phụ thuộc vào thời điểm nước biển tích đủ nhiệt.

• Trên toàn cầu: Bão có thể xảy ra quanh năm, nhưng mùa bão chính thường rơi vào cuối mùa hè và đầu mùa thu của mỗi bán cầu. Bởi đây là thời điểm nhiệt độ mặt nước biển đạt cực đại.
• Ở Việt Nam và khu vực Tây Bắc Thái Bình Dương (Biển Đông): Mùa bão hoạt động mạnh kéo dài từ tháng 6 đến tháng 11, đỉnh điểm thường tập trung vào các tháng 9, 10.
• Ở Bắc Đại Tây Dương (ảnh hưởng đến Mỹ, Caribbean): Mùa bão chính thức từ 1/6 đến 30/11, cao điểm vào tháng 8, 9, 10.

Bão có thể hình thành quanh năm hoặc theo từng thời điểm nhất định

Bão nhiệt đới hoạt động như thế nào?

Bão nhiệt đới hoạt động như một cỗ máy nhiệt khổng lồ, liên tục hấp thụ nhiệt ở vùng áp suất thấp và giải phóng nó ở tầng cao hơn. Cơ chế hoạt động của bão bao gồm các bước sau:

• Hút ẩm và nâng lên: Không khí nóng ẩm ở bề mặt đại dương bị hút vào trung tâm áp suất thấp và nhanh chóng bốc lên.
• Ngưng tụ và giải phóng nhiệt: Khi không khí bốc lên, hơi nước lạnh đi, ngưng tụ thành mây và mưa. Quá trình này giải phóng lượng nhiệt khổng lồ, làm tăng cường áp suất thấp ở trung tâm, tạo ra một luồng không khí đi lên mạnh mẽ.
• Xoay tròn và lực Coriolis: Khi không khí chảy vào trung tâm áp suất thấp, lực Coriolis làm lệch hướng không khí, tạo ra chuyển động xoay tròn, ngược chiều kim đồng hồ ở Bán cầu Bắc.
• Cấu trúc mắt bão: Khi bão đạt cường độ đủ mạnh, sự đối lưu không khí trở nên có tổ chức. Từ đó khiến trung tâm không khí chìm xuống, ấm và khô gọi là mắt bão, bao quanh bởi vách mắt bão là nơi có gió và mưa dữ dội nhất.

Bão nhiệt đới thường xảy ra ở đâu?

Bão nhiệt đới chỉ hình thành trên các đại dương có vùng nước đủ ấm. Trên thế giới, có 7 khu vực chính, mỗi khu vực có tên gọi riêng:

• Tây Bắc Thái Bình Dương (Biển Đông): Nơi hoạt động mạnh nhất, gây ảnh hưởng trực tiếp đến Việt Nam, Philippines, Trung Quốc, Nhật Bản. Ở đây gọi là Typhoon.
• Đông Bắc Thái Bình Dương: Ảnh hưởng đến Mexico, Tây Mỹ, cũng gọi là Hurricane.
• Bắc Đại Tây Dương: Ảnh hưởng đến bờ Đông Mỹ, vịnh Mexico, Caribbean. Gọi là Hurricane.
• Nam Thái Bình Dương: Làm ảnh hưởng đến Úc, Fiji, New Caledonia, gọi là Cyclone.
• Nam Ấn Độ Dương: Ảnh hưởng đến Madagascar, Đông Phi.
• Bắc Ấn Độ Dương: Ảnh hưởng đến Ấn Độ, Bangladesh, Myanmar, còn gọi là Cyclone.
• Các địa điểm khác: Vùng Vịnh Bengal & Biển Ả Rập.

Bão nhiệt đới hình thành trên những đại dương có vùng nước đủ ấm

Các thiệt hại do bão nhiệt đới gây ra

Sức tàn phá của bão nhiệt đới là tổng hợp của nhiều yếu tố, gây thiệt hại trên diện rộng:

• Gió cực mạnh: Sức gió có thể vượt quá 250 km/h (siêu bão), có khả năng thổi bay mái nhà, làm đổ cây cối, cột điện, công trình, gây thương vong trực tiếp.
• Mưa lớn diện rộng: Bão có thể mang theo lượng mưa khổng lồ lên tới vài trăm mm trong vài ngày, gây ra lũ lụt nghiêm trọng, lũ quét và sạt lở đất ở vùng núi – đây thường là nguyên nhân gây chết người nhiều nhất.
• Nước dâng do bão: Đây là mối đe dọa chết người nhất ở vùng ven biển. Gió bão đẩy nước biển dâng cao đột ngột, có thể tới 5 – 6m, kết hợp với sóng lớn, tràn sâu vào đất liền, nhấn chìm mọi thứ trên đường đi, sức phá hủy cực kỳ khủng khiếp.
• Lốc xoáy: Các cơn lốc xoáy nhỏ cũng có thể hình thành trong các dải mưa giông của bão, gây thiệt hại cục bộ cực mạnh.

Sự khác nhau giữa bão và áp thấp nhiệt đới

Áp thấp nhiệt đới và bão thực chất là các giai đoạn phát triển khác nhau của cùng một hiện tượng. Sự khác biệt chính nằm ở tốc độ gió duy trì tối đa.

Bão nhiệt đới là một hiện tượng tự nhiên phức tạp nhưng có sức mạnh phi thường, được cung cấp năng lượng từ đại dương ấm áp. Việc hiểu rõ bão nhiệt đới là gì, nguyên nhân và cấu trúc hoạt động của nó là bước đầu tiên để giảm thiểu thiệt hại.