Dải Hội Tụ Nhiệt Đới Là Gì? Việt Nam Có Chịu Ảnh Hưởng Không?

Cứ mỗi mùa mưa bão, cụm từ dải hội tụ nhiệt đới lại xuất hiện dày đặc trên các bản tin dự báo thời tiết, mang theo những cơn mưa lớn và nguy cơ hình thành áp thấp, bão nhiệt đới. Đây là một hiện tượng khí tượng vĩ mô quyết định lượng mưa và hình thái thời tiết của các quốc gia nằm gần Xích đạo. Vậy dải hội tụ nhiệt đới là gì và tại sao nó lại gây ra những hình thái thời tiết khắc nghiệt đến vậy? Hãy cùng tìm hiểu ngay. 

Dải hội tụ nhiệt đới là gì?

Dải hội tụ nhiệt đới (ITCZ – Intertropical Convergence Zone) là một khu vực khí tượng đặc trưng, nơi các luồng gió mậu dịch (Tín phong) từ hai bán cầu Bắc và Nam gặp nhau và hội tụ. Về bản chất, đây là một dải áp thấp xích đạo nơi không khí nóng ẩm bốc lên mạnh mẽ, tạo điều kiện lý tưởng cho sự hình thành của các đám mây đối lưu, dẫn đến mưa rào, giông và bão trên diện rộng.

Đặc điểm của dải hội tụ nhiệt đới:

• Vị trí: Thường nằm giữa 5 độ Bắc và 5 độ Nam nhưng có thể di chuyển lên đến 20 độ vĩ tuyến theo mùa. 
• Hình thái: Xuất hiện dưới dạng một dải mây dày đặc, liên tục, chứa nhiều giông, sét và mưa lớn. Dải hội tụ nhiệt đới này thường có bề rộng khoảng 100 – 500km. 
• Khí áp: Đây là vùng áp thấp xích đạo – nơi không khí nóng ẩm bốc lên khá mạnh mẽ.

Dải hội tụ nhiệt đới hay còn gọi là Intertropical Convergence Zone, viết tắt là ITCZ

Cấu trúc và sự hình thành của dải hội tụ nhiệt đới

Sự hình thành và cấu trúc của ITCZ là một phần thiết yếu của hoàn lưu Hadley – chu trình lưu thông khí quyển vĩ mô toàn cầu. 

Dải hội tụ nhiệt đới được hình thành qua 4 giai đoạn như sau:

• Nguồn nhiệt: Ánh sáng mặt trời chiếu trực tiếp và mạnh mẽ nhất tại khu vực xích đạo, làm cho bề mặt đất và đại dương nóng lên.
• Đối lưu: Không khí nóng tại bề mặt giãn nở và bốc lên cao (quá trình đối lưu), tạo ra vùng áp suất thấp tại bề mặt.
• Hội tụ: Không khí lạnh hơn từ các vùng chí tuyến (vùng áp cao 30 độ Bắc và Nam) di chuyển về khu vực áp thấp này dưới dạng gió Tín phong.
• Tạo mây: Khi không khí ẩm hội tụ và bốc lên, chúng nguội đi, hơi nước ngưng tụ mạnh mẽ, tạo ra các đám mây đối lưu khổng lồ (Cumulonimbus) gây mưa giông và bão tố.

ITCZ được cấu tạo bởi một chuỗi các tế bào đối lưu và mây giông, thường được quan sát rõ nhất qua ảnh vệ tinh như một dải mây trắng sáng vắt ngang qua hành tinh. Do tính chất thay đổi liên tục của nhiệt độ bề mặt đại dương, cấu trúc của ITCZ thường không đồng nhất mà bị ngắt quãng, đặc biệt là trên các đại dương. 

Dải hội tụ nhiệt đới có bao nhiêu loại?

Trên thực tế, ITCZ được coi là một hệ thống khí tượng thống nhất, nhưng dựa vào vị trí và nguồn gốc gió tác động, có thể phân loại sự hoạt động của nó:

• ITCZ gần xích đạo: Nằm sát Xích đạo (khoảng 5 độ vĩ tuyến), nơi gió Tín phong từ hai bán cầu gặp nhau gần như trực diện. Khu vực này thường có lượng mưa ổn định quanh năm.
• ITCZ xa xích đạo: Là ITCZ đã di chuyển về phía Bắc hoặc phía Nam, theo sự thay đổi vị trí của Mặt Trời (đỉnh điểm nhiệt). Khi Mặt Trời di chuyển lên Bán cầu Bắc (mùa hè), ITCZ di chuyển theo lên phía Bắc; khi Mặt Trời di chuyển xuống Bán cầu Nam, ITCZ di chuyển xuống phía Nam.
• Dải hội tụ kép: Đây là ITCZ di chuyển sâu vào lục địa và tương tác với hệ thống gió mùa. Khi đó, ITCZ yếu đi nhưng vẫn đóng vai trò là “máy phát điện” cho các xoáy thuận nhiệt đới (áp thấp, bão) hình thành trong mùa bão.

Dải hội tụ nhiệt đới được phân loại theo các nó hoạt động

Tầm quan trọng của dải hội tụ nhiệt đới

Dải hội tụ nhiệt đới đóng vai trò là “trái tim” của hệ thống khí hậu nhiệt đới, có tầm quan trọng sống còn:

• Phân phối nước và nhiệt: ITCZ là cơ chế vận chuyển hơi ẩm và nhiệt năng từ vùng Xích đạo đi khắp hành tinh, giúp điều hòa khí hậu toàn cầu.
• Xác định mùa mưa: Đối với các khu vực thuộc vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới, sự di chuyển của ITCZ là yếu tố chính quyết định thời gian bắt đầu và kết thúc của mùa mưa hàng năm.
• Nguồn gốc bão: ITCZ là khu vực sản sinh ra phần lớn các xoáy thuận nhiệt đới, bao gồm áp thấp và bão trên toàn thế giới.

Ảnh hưởng của dải hội tụ nhiệt đới 

Dải hội tụ nhiệt đới mang lại cả lợi ích thiết yếu và thách thức nghiêm trọng về thời tiết. Cụ thể như sau:

Ảnh hưởng của dải hội tụ nhiệt đới đến toàn cầu

ITCZ không đứng yên mà dao động theo mùa, di chuyển về phía bán cầu đang là mùa hè. Sự di chuyển này quyết định mùa mưa và mùa khô của nhiều quốc gia trong vùng nhiệt đới, ảnh hưởng trực tiếp đến nông nghiệp và an ninh lương thực toàn cầu.

Ảnh hưởng của dải hội tụ nhiệt đới ở Việt Nam

Tại Việt Nam, ITCZ hoạt động mạnh nhất từ tháng 6 đến tháng 9, là một trong những hình thế thời tiết gây mưa lớn diện rộng chủ yếu cho các khu vực từ Trung Bộ trở ra.

• Tác động: Gây mưa lớn kéo dài, dẫn đến lũ lụt, sạt lở đất nghiêm trọng ở vùng núi và ngập úng ở vùng đồng bằng.
• Hình thành bão: Đây là “cái nôi” cho các vùng áp thấp phát triển thành áp thấp nhiệt đới, bão, gây ảnh hưởng trực tiếp đến Biển Đông và đất liền nước ta.

Dải hội tụ nhiệt đới tạo nên các cơn bão ở biển Đông và trên đất liền của Việt Nam

Các biện pháp ứng phó với dải hội tụ nhiệt đới

Ứng phó với ảnh hưởng của ITCZ chủ yếu là giảm thiểu thiệt hại từ mưa lớn và các hiện tượng thời tiết cực đoan đi kèm.

• Theo dõi sát sao: Cập nhật thường xuyên bản tin dự báo thời tiết từ các cơ quan chức năng.
• Chủ động phòng ngừa: Chuẩn bị sẵn sàng kế hoạch ứng phó với lũ lụt, ngập úng, sạt lở; gia cố nhà cửa, sơ tán người và tài sản khi có cảnh báo.
• Hạn chế ra ngoài: Tránh di chuyển trên các tuyến đường ngập nước hoặc khu vực có nguy cơ sạt lở cao khi ITCZ hoạt động mạnh.

Sự khác biệt giữa Frông và dải hội tụ nhiệt đới

Frông và dải hội tụ nhiệt đới đều là những ranh giới nơi các khối khí gặp nhau, nhưng chúng có sự khác biệt căn bản về cơ chế hình thành, vị trí hoạt động và tính chất gây ra. Cụ thể như sau:

Dải hội tụ nhiệt đới là một thành phần không thể thiếu của khí hậu toàn cầu, mang lại sự sống qua những cơn mưa nhưng cũng là nguồn gốc của các hiện tượng thời tiết cực đoan như bão và lũ lụt. Việc nắm rõ dải hội tụ nhiệt đới là gì và cơ chế hoạt động của nó là điều kiện tiên quyết để các quốc gia nhiệt đới, trong đó có Việt Nam, có thể chủ động ứng phó và giảm thiểu thiệt hại do thiên tai gây ra.