Lũ Quét Là Gì? Thường Xảy Ra Ở Đâu, Khi Nào Và Cần Làm Gì?

Mỗi mùa mưa bão, lũ quét lại trở thành nỗi ám ảnh kinh hoàng đối với người dân sinh sống tại các khu vực miền núi. Chỉ trong chớp mắt, hàng trăm khối đất đá, cây cối cuộn trôi theo dòng nước xiết, cướp đi sinh mạng và tài sản. Vậy lũ quét là gì, tại sao nó lại có tốc độ và sức tàn phá khủng khiếp đến vậy? Theo dõi bài viết dưới đây để có một cái nhìn toàn diện về hiện tượng thiên tai đáng sợ này, từ cơ chế hình thành đến các biện pháp sinh tồn.

Hiện tượng lũ quét là gì?

Lũ quét là một loại lũ xảy ra một cách đột ngột, với tốc độ mực nước dâng cao cực nhanh trong một thời gian rất ngắn, thường chỉ từ vài phút đến vài giờ. Khác với lũ lụt thông thường có diễn biến chậm, lũ quét như một bức tường nước khổng lồ, cuốn theo hàng ngàn tấn bùn đất, đá, cây cối và mọi thứ trên đường đi của nó, gây ra sự tàn phá hủy diệt trên diện rộng.

Lũ quét thường xảy ra một cách đột ngột với sự phá huỷ trên diện rộng

Quá trình hình thành lũ quét

Lũ quét hình thành khi hệ thống thoát nước không thể xử lý kịp thời lượng nước khổng lồ đổ xuống, chủ yếu do sự kết hợp của các yếu tố tự nhiên và nhân tạo. Theo đó, lũ quét sẽ được hình thành từ những yếu tố sau đây:

• Mưa lớn đột ngột: Đây là nguyên nhân trực tiếp nhất, khi một trận mưa lớn, kéo dài trong thời gian ngắn (mưa với cường suất cao) đổ xuống các khu vực có độ dốc lớn.
• Địa hình dốc và hẹp: Các lưu vực nhỏ, có độ dốc lớn ở miền núi giúp nước tập trung và chảy với tốc độ cao xuống thung lũng.
• Đất đai bão hòa nước: Nếu đất đã bị bão hòa nước từ các trận mưa trước, khả năng thấm hút nước của đất giảm xuống mức tối thiểu, khiến nước mưa chuyển thành dòng chảy mặt hoàn toàn.
• Sự cố tắc nghẽn dòng chảy: Sự sạt lở đất hoặc vỡ đập tự nhiên/nhân tạo có thể tạo ra một khối lượng nước và vật chất khổng lồ đổ xuống cùng lúc.

Đặc tính của lũ quét

Lũ quét mang những đặc tính vật lý khiến chúng trở thành loại hình lũ lụt nguy hiểm và khó lường nhất. Đặc tính cơ bản của lũ quét bao gồm:

• Tính đột ngột và tốc độ cao: Lũ quét xảy ra mà không có nhiều dấu hiệu cảnh báo, tốc độ dòng chảy có thể đạt 2m/s đến 10m/s, khiến người dân rất khó chạy thoát kịp thời.
• Hàm lượng vật chất rắn lớn: Dòng lũ không chỉ là nước mà còn là hỗn hợp bùn, đá, và thân cây, tăng cường sức hủy diệt của dòng chảy.
• Sức công phá mạnh: Với năng lượng động học khổng lồ, lũ quét có khả năng phá hủy nhà cửa, cầu cống, cuốn trôi xe cộ và làm xói mòn sâu lòng suối, sông.
• Thời gian ngắn: Mặc dù mực nước dâng cao rất nhanh nhưng thời gian tồn tại của đỉnh lũ thường ngắn, chỉ vài giờ, sau đó nước sẽ rút đi nhanh chóng.

Dòng lũ cuốn theo nhiều đất đá, cây cối và phá huỷ nhà cửa, cầu cống nghiêm trọng

Các loại lũ quét

Lũ quét được phân loại dựa trên nguyên nhân và quá trình hình thành của chúng:

• Lũ quét do mưa lớn: Là loại phổ biến nhất, xảy ra trực tiếp sau các trận mưa lớn cục bộ, đặc biệt ở các vùng có địa hình dốc.
• Lũ quét do vỡ đập/hồ chứa: Xảy ra khi một con đập nhân tạo bị vỡ hoặc một đập chắn tự nhiên (như đập bùn đá do sạt lở) bị phá hủy, giải phóng một lượng nước tích tụ khổng lồ cùng lúc.
• Lũ quét do băng tan: Thường xảy ra ở vùng núi cao có tuyết hoặc băng tích tụ. Mưa lớn hoặc nhiệt độ tăng đột ngột làm băng tan nhanh chóng, tạo thành dòng chảy lũ quét.

Tác hại của lũ quét 

Sức tàn phá của lũ quét không chỉ dừng lại ở thiệt hại vật chất mà còn gây ra những hậu quả lâu dài về mặt xã hội và môi trường. Chẳng hạn như: 

• Thiệt hại về sinh mạng và tài sản: Đây là hậu quả nghiêm trọng nhất vì chúng sẽ cuốn trôi người, nhà cửa, gia súc và hoa màu chỉ trong vài phút.
• Hủy hoại cơ sở hạ tầng: Phá hủy cầu đường, công trình thủy lợi, hệ thống điện và thông tin liên lạc, làm cô lập các khu vực bị ảnh hưởng.
• Thiệt hại đất đai và môi trường: Lũ quét gây xói mòn đất đai nghiêm trọng, làm thoái hóa đất nông nghiệp và thay đổi địa hình lòng sông, suối.
• Ảnh hưởng đến sức khỏe: Gây ô nhiễm nguồn nước sạch, làm phát sinh các bệnh truyền nhiễm sau lũ.
• Tác động kinh tế – xã hội: Gây đình trệ sản xuất, phá vỡ chuỗi cung ứng và tạo ra gánh nặng tài chính lớn cho công tác khắc phục và tái thiết.

Hậu quả của lũ quét là rất lớn

Các yếu tố nhận biết vùng hay xảy ra lũ quét

Việc nhận diện các khu vực có nguy cơ cao là bước đầu tiên và quan trọng nhất trong công tác phòng tránh. Một số yếu tố địa lý và môi trường cho thấy khu vực có khả năng xảy ra lũ quét cao:

• Địa hình và độ dốc: Khu vực nằm trong hoặc gần các thung lũng hẹp, các lưu vực sông suối nhỏ, có độ dốc lớn hoặc nằm ngay dưới chân các sườn núi dốc.
• Mức độ che phủ của rừng: Khu vực có rừng bị chặt phá hoặc thảm thực vật bị suy giảm mạnh làm giảm khả năng giữ nước của đất.
• Đất và đá: Khu vực có lớp đất mỏng trên nền đá rắn hoặc đá phong hóa kém, dễ bị xói mòn và sạt lở.
• Lịch sử xảy ra lũ: Các khu vực đã từng xảy ra lũ quét trong quá khứ thường có nguy cơ lặp lại cao.
• Sự phân bố dân cư: Các khu vực dân cư tập trung ven sông suối hoặc ở hạ lưu các công trình chắn nước.

Thời điểm thường xảy ra lũ quét

Lũ quét không xảy ra ngẫu nhiên mà thường tập trung vào những thời điểm nhất định trong năm, gắn liền với chu kỳ mưa và bão. Theo đó, thời điểm xảy ra lũ quét ở Việt Nam thường tập trung vào:

• Mùa mưa bão: Ở miền Bắc và Bắc Trung Bộ, lũ quét thường xảy ra từ tháng 6 đến tháng 10, trùng với mùa bão và áp thấp nhiệt đới.
• Miền Trung: Ở các tỉnh Trung Bộ, lũ quét có thể kéo dài muộn hơn, từ tháng 8 đến tháng 12, do sự hoạt động của dải hội tụ nhiệt đới và gió mùa Đông Bắc.
• Sau các đợt mưa lớn cục bộ: Bất kể là mùa nào, nếu có trận mưa lớn với cường suất cao trong thời gian ngắn (vài giờ) tại các lưu vực nhỏ, nguy cơ lũ quét sẽ tăng cao.

Thời điểm thường xảy ra vào những thời điểm nhất định

Những việc cần làm sau lũ quét 

Sau khi lũ rút, công tác khắc phục và ổn định đời sống là vô cùng quan trọng và cần được tiến hành theo quy trình an toàn. Cụ thể như sau:

• Đảm bảo an toàn cá nhân: Không đi vào các khu vực bị ngập nước hoặc gần các công trình bị hư hỏng để tránh nguy cơ bị điện giật, sập đổ.
• Kiểm tra và khử trùng nguồn nước: Không sử dụng nguồn nước bị ô nhiễm. Tiến hành vệ sinh giếng, bể nước và khử trùng nước bằng hóa chất hoặc đun sôi.
• Vệ sinh môi trường và phòng dịch: Vệ sinh nhà cửa, loại bỏ bùn đất và vật chất bị ô nhiễm. Thực hiện các biện pháp phòng chống dịch bệnh như tiêu chảy, sốt rét do môi trường ẩm ướt, ô nhiễm.
• Khôi phục hạ tầng: Sửa chữa tạm thời đường giao thông, hệ thống thông tin liên lạc và hỗ trợ người dân khôi phục sản xuất, chăn nuôi.
• Tìm kiếm cứu nạn: Tiếp tục tìm kiếm những người bị mất tích và hỗ trợ y tế cho người bị thương.

Các biện pháp phòng tránh lũ quét 

Phòng tránh lũ quét bao gồm các biện pháp kỹ thuật, phi kỹ thuật và nâng cao nhận thức cộng đồng như sau:

• Quy hoạch và quản lý sử dụng đất: Không xây dựng nhà cửa và các công trình dân sinh ở những khu vực có nguy cơ lũ quét cao, đặc biệt là ven sông, suối.
• Trồng và bảo vệ rừng đầu nguồn: Phục hồi thảm thực vật để tăng khả năng giữ nước, giảm dòng chảy mặt và ổn định đất đai, ngăn ngừa sạt lở.
• Xây dựng công trình phòng hộ: Xây dựng đập chắn, kè, hồ điều tiết ở các khu vực xung yếu để kiểm soát dòng chảy.
• Hệ thống cảnh báo sớm: Lắp đặt các trạm quan trắc mưa, lũ và hệ thống cảnh báo, thông tin nhanh đến người dân trong khu vực nguy hiểm.
• Nâng cao nhận thức cộng đồng: Tổ chức tập huấn, diễn tập phương án sơ tán khẩn cấp cho người dân vùng núi.

Đẩy mạnh các dự án trồng và bảo vệ rừng đầu nguồn

Các câu hỏi liên quan

Dưới đây là một số câu hỏi thường gặp về hiện tượng lũ quét và giải đáp ngắn gọn.

• Lũ quét tiếng Anh là gì? Lũ quét trong tiếng Anh là Flash Flood.
• Lũ quét tiếng Trung là gì? Lũ quét trong tiếng Trung là 山洪 (shānhóng), nghĩa đen là lũ lụt trên núi hoặc 山洪暴发 (shānhóng bàofā).
• Lũ quét có được xem là thiên tai hay không? Có. Lũ quét là một trong những loại hình thiên tai nguy hiểm và có sức hủy diệt lớn nhất, đặc biệt ở các vùng núi Việt Nam.

Hiểu rõ lũ quét là gì và các cơ chế của nó chính là chìa khóa để giảm thiểu thiệt hại. Lũ quét tuy nguy hiểm nhưng không phải không có cách ứng phó. Sự chủ động trong công tác phòng ngừa, cảnh báo sớm và một cộng đồng có kiến thức sẽ là “tấm khiên” vững chắc nhất để bảo vệ chúng ta trước sức mạnh của thiên nhiên.